Column(8): De drie jongetjes op het plein

[redactie: Helga is een paar weken offline, Art valt deze keer in voor haar]

Soms, als ik uit het raam kijk en op het plein voor mijn appartement drie kinderen zie voetballen, bekruipt me het gevoel dat ik naar een politieke simulatie sta te staren. Het zijn meestal dezelfde drie jongens. Ze zijn een jaar of negen, misschien tien. De een is groter dan de ander, de derde roept het hardst. Binnen vijf minuten ruzie. “Ik ben de baas!” roept er altijd wel een. En dan begint het opnieuw: het spel verandert in een strijd om regels, grenzen, en wie wanneer mag trappen.

Ik blijf dan even staan, en denk: dit is het. Dit is macht in zijn meest ruwe vorm. Dit is Trump, Poetin en Xi, in miniatuur.

De schijn van controle

Donald Trump is terug in het politieke theater. Zijn stijl is nog steeds dezelfde mengelmoes van bluf, simplificatie en brute kracht. Hij lijkt soms op dat ene jongetje dat niet alleen de bal wil hebben, maar ook de regels herschrijft tijdens het spel. “Vanaf nu is buitenspel afgeschaft. Waarom? Omdat ík dat zeg.” Zijn presidentschap was minder een bestuursperiode dan een realityshow met geopolitieke gevolgen. Maar, en dat is filosofisch interessant: waarom werkt zo’n stijl überhaupt? Waarom gaan mensen achter een speler aan die de bal telkens van het veld schopt?

De filosoof Thomas Hobbes zou zeggen: mensen vrezen chaos meer dan dictaten. Een sterke leider – zelfs een grillige – biedt een illusie van orde. In Hobbes’ beroemde Leviathan is het de angst voor anarchie die mensen hun vrijheid laat opgeven in ruil voor bescherming. Trump, hoe chaotisch ook, verkoopt zich als hoeder tegen een nog grotere chaos: immigratie, globalisering, ‘wokeism’. In zijn narratief is hij de laatste bastion van gezond verstand. Of althans, zijn versie ervan.

Maar macht gebaseerd op angst en persoonlijkheid is vergankelijk. Het probleem met zo’n soort leiderschap is dat het zich niet laat overdragen. Trump is geen president geweest van instituties, maar van sentiment. Zijn stijl is een omgevallen dominosteentje dat zich niet laat rechtzetten zonder zijn vinger. Zodra hij weg is, valt het hele bouwwerk om. De spelregels keren terug – en met hen de oude conflicten.

Spelregels in Moskou en Beijing

Bij Poetin en Xi zie je een andere vorm van macht, meer berekend en strategisch. Waar Trump zijn macht theatraal etaleert, cultiveren Poetin en Xi een soort ogenschijnlijke kalmte. Ze spelen het spel met een gezicht waar je weinig van kunt aflezen, maar vergis je niet: ze spelen om te winnen.

Poetin is als dat jongetje dat, terwijl de anderen ruziën, stilletjes de bal wegrolt en hem achter zijn rug verstopt. “Er is helemaal geen bal,” zegt hij dan met een stalen gezicht, terwijl hij de spelregels zodanig herschrijft dat hij altijd in zijn recht lijkt te staan. Denk aan de annexatie van de Krim, of de manipulatie van verkiezingen: alles binnen een juridisch of propagandistisch kader. Alles zogenaamd ‘volgens de regels’.

Xi daarentegen lijkt het jongetje dat zegt: “We spelen nu Chinees voetbal, en wie zich niet aan mijn regels houdt, speelt niet meer mee.” Zijn macht is gebaseerd op planning, discipline en een langetermijnvisie. Terwijl de Westerse democratieën debatteren en twijfelen, bouwt Xi verder aan digitale controle, economische invloed en militaire macht. Maar ook hier geldt: zodra het volk zich herinnert dat het spel ooit van henzelf was, wordt ook zijn gezag fragiel.

Wat kan versus wat mag

In al deze voorbeelden schuurt iets: de spanning tussen wat technisch mogelijk is (macht, manipulatie, onderdrukking) en wat moreel verdedigbaar is. In de ethiek noemen we dat het onderscheid tussen deontologie (plichtsethiek) en utilitarisme (gevolgenethiek). Trump, Poetin en Xi lijken zich weinig gelegen te laten liggen aan plichtsethiek. Ze handelen naar wat hen resultaat oplevert. Maar wat als het resultaat fundamenteel onrechtvaardig is? Wat als het spel alleen leuk is voor wie aan de bal blijft?

Het filosofisch probleem van macht is dat het altijd verleidt tot overmoed. Als het lukt om iets onethisch gedaan te krijgen zonder directe gevolgen, ontstaat de illusie dat het dus acceptabel is. Maar macht zonder moreel kompas is als een voetbal zonder spelregels: het wordt uiteindelijk een chaos. De kinderen op het plein begrijpen dat intuïtief. Na een kwartier ruziën, pakken ze de bal en besluiten: “Oké, we beginnen opnieuw. Wie keept er?” Het herstarten van het spel vereist dus dat iemand bereid is géén baas te zijn, maar mede-speler.

De vergankelijkheid van het eigengereide

Vergankelijkheid is een filosofisch onontkoombaar gegeven. De oude Grieken noemden het panta rhei – alles stroomt. Ook politieke systemen. Ook egotrippers. Trump’s stijl lijkt op een vuurpijl: luid, spectaculair, maar tijdelijk. Poetin’s regime lijkt op een fort dat langzaam aan erosie onderhevig is. Xi’s systeem? Misschien het meest duurzaam, maar ook het meest broos vanbinnen. Want zodra vrijheid zich herinnerd wordt, laat ze zich moeilijk weer onderdrukken.

Technologie speelt hierin een nieuwe rol. In de AI-wereld waarin ik me heb verdiept, is macht ook aan het verschuiven. Niet langer alleen van mens tot mens, maar ook van mens naar systeem. Algoritmes die beïnvloeden wat we denken, kopen, stemmen. Wie dat spel beheerst, hoeft geen geschreeuw of wapens meer: hij hoeft alleen het informatieveld te bespelen. Trump wist dat, maar deed het ruw. Poetin gebruikt trollenlegers. Xi bouwt een digitaal sociaal kredietstelsel. Het spel wordt stiller, maar niet minder intens.

Terug naar het plein

Misschien is dat de les van de drie jongetjes op het plein: macht is tijdelijk, spelregels zijn essentieel, en uiteindelijk wil iedereen gewoon meespelen. Zodra één iemand te lang de baas wil zijn, klapt het spel dicht. Dan pakt iemand anders zijn bal op, of ze gaan naar huis. Het echte leiderschap zit niet in wie het hardst schreeuwt of het langst vasthoudt, maar in wie durft los te laten zodat het spel door kan gaan.

Dus als we kijken naar Trump, Poetin en Xi, zien we drie varianten van het ‘ik ben de baas’-syndroom. Maar ook drie manieren waarop dat onhoudbaar is. Uiteindelijk vraagt ethiek ons niet alleen: “Wat kán ik doen?”, maar vooral: “Wat zou ik móeten laten?” Macht die zich die vraag stelt, wordt geen speelbal, maar spelverdeler.

En misschien, heel misschien, dat we dan – filosofisch gezien – eindelijk weer gewoon een potje kunnen voetballen.

Columnisten schrijven eigen visie op persoonlijke titel.

Klik voor de definitie van een column

  Een column is géén nieuwsartikel. Wat is het wel? Onderstaande maakt duidelijk dat je een column moet begrijpen door niet alleen de woorden tot je te nemen, maar door te bedenken welke  boodschap de columnist – mogelijk tussen de regels door –  aan de lezers geeft. Begrijp je de boodschap? Zie je wat de schrijver bedoelt? Daar kan ieder individu wat van vinden. Als het een eigen pijnplek is, kan de lezer de aanvechting hebben om helemaal erin mee te gaan of er volledig tegenin te gaan. Het is goed dat je als lezer weet wat (de waarde en betekenis van) een column is.

• De aard van de journalistieke vorm van columns is dat deze informatief, leerzaam. onderhoudend maar ook kritisch, humoristisch (parodie, ironisch, sarcastisch, satirisch) en prikkelend kunnen zijn binnen een maatschappelijke context.
• Waar de columnist dat zelf nodig acht, kunnen links in de tekst staan die naar achtergrondinformatie doorverwijzen
• Wat voor de één een leuke of rake column is, is voor een ander onzin, een belediging of niet acceptabel. Youp van ’t Hek die met alles en iedereen de vloer aanveegt in zijn columns in het NRC wordt niet door iedereen gewaardeerd. Hetzelfde geldt voor Theo Holman in Het Parool en diverse andere columnisten.
• Aan columnisten wordt door de Nederlandse rechter een grote mate van vrijheid toegekend in hun columns. Deze vrijheid kan zich ook uitstrekken tot teksten die, als ze buiten een column geschreven zouden zijn, als kwetsend of beledigend gekenmerkt worden.

Zie ook bijgaande definitie van wikipedia:  

© wikipedia